Συγγραφέας: Βλάσης Οικονόμου, Ιστορικός στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913 αποτελούν θεμέλιο λίθο για τη σύγχρονη γεωπολιτική και εθνική ταυτότητα της Ελλάδας. Μέσα σε έναν χρόνο, ο χάρτης της νοτιοανατολικής Ευρώπης μετασχηματίστηκε δραστικά, καθώς τα βαλκανικά κράτη απέκτησαν εδάφη και ισχυροποιήθηκαν απέναντι στην καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ενώ οι χερσαίες συγκρούσεις έχουν μελετηθεί εκτενώς, το σημείο καμπής αυτής της περιόδου ήταν η απόλυτη θαλάσσια κυριαρχία της Ελλάδας, επίτευγμα που οφείλεται στον ρόλο του Πολεμικού Ναυτικού. Η ανάλυση που ακολουθεί εξετάζει σε την προετοιμασία του Ελληνικού Στόλου έως την κατάληψη της Λήμνου και του όρμου του Μούδρου, τις τεχνικές και στρατηγικές επιλογές, τα καθοριστικά πρόσωπα και πλοία, όπως και τον ευρύτερο αντίκτυπο στη γεωπολιτική πραγματικότητα της εποχής.
Ιστορικό Πλαίσιο των Βαλκανικών Πολέμων
Η αυγή του 20ού αιώνα βρήκε την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε προφανή παρακμή, ενώ οι εθνικοί ανταγωνισμοί και ο αλυτρωτισμός φλόγιζαν τα μεγαλύτερα και μικρότερα βαλκανικά κράτη. Η Ελλάδα, η Σερβία, η Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, στη σκιά του ιταλοτουρκικού πολέμου και της αποτυχίας των Νεότουρκων να αναμορφώσουν αποτελεσματικά το κράτος, σχημάτισαν τη συμμαχία που οδήγησε στην έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων[1]. Το ζητούμενο ήταν η απομάκρυνση της οθωμανικής κυριαρχίας και η εθνική ολοκλήρωση με την απελευθέρωση πληθυσμών από τα Βαλκάνια και το Ανατολικό Αιγαίο.
Η Ελλάδα, αν και υστερούσε αριθμητικά σε χερσαίες δυνάμεις, προέβαλε ως αναγκαίος εταίρος λόγω της ναυτικής της ισχύος, γεγονός που αναγνώρισαν οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι, αφού μόνο ο Ελληνικός Στόλος μπορούσε να αποκλείσει αποτελεσματικά τη μεταφορά οθωμανικών ενισχύσεων μέσω του Αιγαίου.
Στις 22 Σεπτεμβρίου 1912, υπεγράφη μυστική ελληνο-βουλγαρική συνθήκη, κατά την οποία ο Ελληνικός Στόλος όφειλε να παρεμποδίσει την επικοινωνία Μικράς Ασίας και ευρωπαϊκών εδαφών της Αυτοκρατορίας από τη θάλασσα. Με τη Σερβία, δεν υπεγράφη συμφωνία, ενώ με το Μαυροβούνιο ήλθε σε προφορικές συμφωνίες λίγο πριν από την κήρυξη του πολέμου.
Η ιδιότυπη Βαλκανική Συμμαχία είχε συσταθεί και τα βαλκανικά κράτη ήταν έτοιμα να υπερασπιστούν τα δίκαιά τους με τις ίδιες τους τις δυνάμεις και όχι, με τη βοήθεια των Μ. Δυνάμεων. Η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Σερβία (το Μαυροβούνιο ευρισκόταν ήδη σε εμπόλεμη κατάσταση), προέβησαν στα τέλη Σεπτεμβρίου σε απειλητική διακοίνωση, όχι από τους πρέσβεις των κρατών αυτών στην Κωνσταντινούπολη, όπως διπλωματικά συνηθίζεται, αλλά από την κάθε μια Κυβέρνηση στον αντίστοιχο Οθωμανό πρέσβη της χώρας αυτής. Ακόμα και ο τρόπος παράδοσης της διακοίνωσης που έγινε κατά τρόπο προσβλητικό, έδειχνε ότι τα βαλκανικά κράτη ήταν αποφασισμένα να διεκδικήσουν τα δίκαιά τους με τα όπλα. Τα Βαλκανικά Κράτη κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την 4η Οκτωβρίου του 1912 (νέα ημ. 17 Οκτωβρίου), ενώ η τελευταία δεν είχε δώσει απάντηση στο τελεσίγραφο τους[2].
Η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Ελλάδας (Βασιλιάς Γεώργιος Α΄, Διάδοχος Κωνσταντίνος Α΄, Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης) επένδυσαν τόσο σε αμυντικό εξοπλισμό όσο και σε διπλωματικές συμφωνίες, προσβλέποντας στην ουσιαστική συμβολή του Στόλου, όχι μόνο για την απελευθέρωση νησιών αλλά και για τη διατήρηση της θαλάσσιας αρτηρίας ανεφοδιασμού[3].
Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η αναδιοργάνωση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897. Με την ίδρυση του Ταμείου Εθνικού Στόλου, έγιναν σημαντικά βήματα ανανέωσης σε μέσα και τεχνογνωσία. Έτσι, όταν ξέσπασε ο πόλεμος, το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό διέθετε το υπερσύγχρονο Θωρακισμένο Καταδρομικό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» ως ναυαρχίδα και ένα σύνολο πλοίων που υπόσχονταν ισχυρή παρουσία απέναντι στον Οθωμανικό Στόλο[4].
Το πλοίο «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ», αν και είναι γνωστό ως θωρηκτό (battleship), ανήκει στην πραγματικότητα στην κατηγορία των θωρακισμένων καταδρομικών (armoured cruiser), incrociatore corazzato όπως αναγράφεται στα ιταλικά σχέδια του. Το «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» ναυπηγήθηκε στα Ναυπηγεία Orlando στο Livorno της Ιταλίας. Σχεδιαστής ήταν ο μηχανικός Giuseppe Orlando. Το θωρηκτό είναι της κλάσης Pisa με αδελφά πλοία τα Amalfi και Pisa, τα οποία υπηρέτησαν στο Ιταλικό Ναυτικό (Regia Marina). Οι Ιταλοί ναυπηγοί ήταν πρωτοπόροι στην σχεδίαση των πρώτων θωρακισμένων ατμοπλοίων (ironclads), και των θωρηκτών πλοίων pre-dreadnought και dreadnought. Το «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» ανήκει στην μεγάλη κατηγορία των πλοίων pre-dreadnought[5].
Τα τεχνικά του χαρακτηριστικά του Θωρακισμένου Καταδρομικού «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» που το καθιστούσε ανώτερο από τα αντίστοιχα του αντίπαλου Οθωμανικού Στόλου ηταν:
- Μήκος: 140,5 μέτρα
- Πλάτος: 21 μέτρα
- Βύθισμα: 7,5 μέτρα
- Εκτόπισμα: 10.118 τόνοι
- Βασικός οπλισμός: 4 πυροβόλα Armstrong 234mm (σε 2 δίδυμους πύργους), 8 πυροβόλα 190mm (σε 4 δίδυμους πύργους)
- Συνοδευτικά όπλα: 14 ταχυβόλα των 75mm, τορπιλοβλητικοί σωλήνες, αντιαεροπορικά πυροβόλα
- Θωράκιση: 200mm στα πλευρικά, 80-175mm ειδικές ενισχύσεις
- Μηχανές: Δύο (2) τετρακύλινδρες παλινδρομικές ατμομηχανές, τριπλής εκτόνωσης, 22 λέβητες υδραυλικού συστήματος Belleville, 19.000 ίππων.
- Μέγιστη ταχύτητα: 23,9 κόμβοι
- Καύσιμα: Γαιάνθρακας 1500 τόνων.
- Ακτίνα Δράσης: 7.125 χιλιόμετρα με ταχύτητα 10 κόμβων και 2.489 χιλιόμετρα με ταχύτητα 18 κόμβων.
- Πλήρωμα: 670 σε περιόδους ειρήνης και 1.200 άνδρες σε εμπόλεμη κατάσταση.[6]
Δομή και Οργανωτική Σύνθεση του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού (1912-1913)
Στις αρχές του 1912, το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό είχε επιτύχει σημαντικό εκσυγχρονισμό. Η δομή του ήταν οργανωμένη με τον Στόλο του Αιγαίου αφιερωμένο κυρίως στις επιχειρήσεις ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Μοίρα του Ιονίου, υπεύθυνη για επιχειρήσεις στην Ήπειρο και την Αλβανία.
Σύνθεση Στόλου:
- Θωρακισμένο Καταδρομικό: «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ»
- Θωρηκτά: «ΨΑΡΑ», «ΣΠΕΤΣΑΙ» και «ΎΔΡΑ»
- Αντιτορπιλικά και Ανιχνευτικά: «ΝΕΑ ΓΕΝΕΑ», «ΚΕΡΑΥΝΟΣ» «ΑΣΠΙΣ», «ΒΟΛΟΣ», «ΔΟΞΑ», «ΘΥΕΛΛΑ», «ΛΟΓΧΗ», «ΝΙΚΗ», «ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ» και «ΣΦΕΝΔΟΝΗ». «ΛΕΩΝ», «ΠΑΝΘΗΡ», «ΑΕΤΟΣ» και «ΙΕΡΑΞ».
- Τορπιλοβόλα: «11», «12», «14», «15», «16»
- Υποβρύχιο: «ΔΕΛΦΙΝ»
- Ναρκοβόλο: «ΚΑΝΑΡΗΣ»
- Ναρκοθέτις: «ΑΡΗΣ»
- Κανονιοφόροι: «ΑΚΤΙΟΝ», «ΑΜΒΡΑΚΙΑ», «Α», «Β» και «Δ»
- Ατμομυοδρόμωνες: «ΑΛΦΕΙΟΣ», «ΕΥΡΩΤΑΣ», «ΑΧΕΛΩΟΣ» και «ΠΗΝΕΙΟΣ»
- Εξοπλισθέντα εμπορικά: Εσπερία, Μακεδονία, Αρκαδία, Μυκάλη και Αθήναι
- Οπλιταγωγό: «ΣΦΑΚΤΗΡΙΑ»
- Πλωτό Νοσοκομείο: «ΙΩΝΙΑ»
- Υποβρύχιο: «ΔΕΛΦΙΝ»[7]
Παράλληλα, ο εξοπλισμός συμπληρωνόταν από στόλο εμπορικών πλοίων που επιτάχθηκαν, καθώς και με πυροβόλα τελευταίας τεχνολογίας, γεγονός που αναβάθμισε συνολικά τη δύναμη πυρός και την επιχειρησιακή του αυτοτέλεια. Η διοικητική οργάνωση υπό τον Υποναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη στηρίχτηκε τόσο στην ιεραρχία όσο και στην ευελιξία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επιλογή του λιμανιού του Μούδρου στη Λήμνο ως ορμητήριο του στόλου, απόφαση που έλαβε ο ίδιος ενάντια στις πιο συντηρητικές εισηγήσεις άλλων επιτελών[8] .
Ο Παύλος Κουντουριώτης γεννήθηκε το 1855 στην Ύδρα, μόλις 30 χρόνια μετά την κορύφωση της ελληνικής επανάστασης. Στην Ύδρα, τότε, ζούσαν ακόμη πολλοί ναυτικοί του ’21 και το λιμάνι της έσφυζε από ιστιοφόρα, πολλά από τα οποία ανήκαν στους θρυλικούς ναυμάχους της επανάστασης και είχαν κυβερνηθεί από αυτούς. Η καταγωγή και η οικογενειακή παράδοση τον οδήγησαν αναπόφευκτα στις τάξεις του Πολεμικού Ναυτικού. Το 1873 κατατάσσεται στο Ναυτικό Σχολείο, πρόδρομο της μετέπειτα Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, το 1877 αποφοιτά και τον επόμενο χρόνο ονομάζεται Σημαιοφόρος. Η σταδιοδρομία του στο Πολεμικό Ναυτικό ήταν σπουδαία και τον Σεπτέμβριο του 1912 ο Υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης έφθασε μπροστά στην ιστορία, όταν ακριβώς η Πατρίδα τον είχε μεγάλη ανάγκη. Βρέθηκε εκεί κι έγινε ο Σωτήρας της[9].
Από την άλλη πλευρά, το Οθωμανικό Ναυτικό υπερείχε σε αριθμό πλοίων και πυροβολικό. Επίσης, θα είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων, αφού θα ήταν προστατευμένο στα Δαρδανέλια και το πότε θα γινόταν ναυμαχία θα το αποφάσιζε η οθωμανική Ηγεσία. Το Ελληνικό Ναυτικό έπρεπε να είναι συνέχεια υπ’ ατμόν και να περιπολεί τις θάλασσες, ενώ παράλληλα, όντας το μόνο Ναυτικό της Βαλκανικής Συμμαχίας, είχε αναλάβει την παρεμπόδιση της μεταφοράς στρατευμάτων και εφοδίων διά θαλάσσης από τη Μικρά Ασία στα ευρωπαϊκά εδάφη των Οθωμανών[10].
Στρατηγική και Τακτικές Επιχειρήσεις του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού
Η βασική ναυτική στρατηγική της Ελλάδας για τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ήταν σαφής. Απόλυτη κυριαρχία του Αιγαίου, αποκλεισμός των Δαρδανελίων, κατάκτηση της θαλάσσιας οδού ανεφοδιασμού και απελευθέρωση των νησιών. Η επιλογή του Μούδρου ως προκεχωρημένης βάσης εξασφάλιζε εγγύτητα μόλις 45-50 ναυτικά μίλια από τα Στενά, προκειμένου να επιβληθεί ναυτικός αποκλεισμός και να εμποδιστεί κάθε ενίσχυση των οθωμανικών δυνάμεων στη Θράκη, τη Μακεδονία και την Ήπειρο[11].
Η τακτική, που συνδυάζει επιθετικότητα και ευελιξία, απορρέει από την παράδοση της ελεύθερης ελληνικής ναυτοσύνης, αλλά και από τη μεθοδική εκπαίδευση υπό τη βρετανική αποστολή (Λάιονελ Τόφνελ) πριν τους πολέμους. Αξίζει να σημειωθεί πως από τον Δεκέμβριο του 1910, είχε έρθει στην Ελλάδα Βρετανική Αποστολή υπό τον υποναύαρχο Λάιονελ Τόφνελ (Lionel Tufnell), η οποία σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα εισήγαγε επιτυχώς όλες τις μεθόδους που εφάρμοζε το Βρετανικό Ναυτικό. Επιπλέον, επέφερε ολοκληρωτική αλλαγή στους εφαρμοζόμενους ελιγμούς, απλούστευσε το σύστημα κανονισμών, εξέδωσε εγχειρίδια Ναυτικής Τακτικής και Εσωτερικού Κανονισμού και οργάνωσε τη Σχολή Πυροβολικού σύμφωνα με τα αγγλικά πρότυπα[12]. Επιπλέον, παρά την ποσοτική υστέρηση απέναντι στον Οθωμανικό Στόλο, το ελληνικό πλήρωμα παρουσίασε υψηλότατο ηθικό, αποφασιστικότητα και καινοτόμες αντιλήψεις στη χρήση πλοίων και όπλων.
Ο Υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης εφάρμοσε επιθετική τακτική εκμεταλλευόμενος το game changer της περιόδου, το Θωρακισμένο Καταδρομικό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ», το ταχύτερο και πλέον σύγχρονο πλοίο του Αιγαίου τότε. Εν συνεχεία, η μόνιμη περιπολία στα Δαρδανέλια, η καθημερινή πίεση και η επιχειρησιακή πρωτοβουλία (όπως χαρακτηριστικά φαίνεται στην κατάληψη της Λήμνου, της Ίμβρου, της Τενέδου, των Ψαρών, της Λέσβου και της Χίου) επισφράγισαν τη θαλασσοκρατία στο βόρειο Αιγαίο.[13]
Κατάληψη Λήμνου και ρόλος του Μούδρου ως ορμητηρίου
Η απελευθέρωση της Λήμνου και η μετατροπή του όρμου του Μούδρου σε ναυτική βάση αποτέλεσαν τομέα-κλειδί για τη στρατηγική του ναυτικού πολέμου. Το ελληνικό ναυτικό, υπό την αρχηγία του Κουντουριώτη, αφού απέπλευσε στις 5 Οκτωβρίου 1912 από το Φάληρο, προσέγγισε το νησί της Λήμνου στις 6 Οκτωβρίου και ζήτησε από τον Οθωμανό διοικητή να παραδώσει άμεσα το νησί[14].
Μετά από σύντομη αψιμαχία στις 8 Οκτωβρίου και απόβαση περίπου 500 ανδρών με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Ιουλιανό Κονταράτο, η Μύρινα και συνολικά η Λήμνος καταλήφθηκε. Η τυπική έπαρση της ελληνικής σημαίας στη Μύρινα έγινε στις 9 Οκτωβρίου 1912 μέσα σε ενθουσιώδες κλίμα. Η γεωστρατηγική σημασία του Μούδρου αποδείχθηκε άμεσα, καθώς από εκεί εξασφαλίστηκε ο πλήρης έλεγχος επί της εισόδου των Δαρδανελίων και όλων των επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή[15].
Αξίζει να τονιστεί ότι η επιλογή του Μούδρου, πέραν του σημείου ελέγχου, παρέσχε στο ναυτικό εξαιρετική ασφάλεια λόγω φυσικής διαμόρφωσης του λιμανιού. Σταδιακά, ενισχύθηκε η πολεμική του υποδομή, οι εγκαταστάσεις ανεφοδιασμού, τα συνεργεία επισκευής και τα τηλεγραφικά καλώδια, μετατρέποντας τον Μούδρο σε πραγματικό στρατηγικό «κόμβο»[16].
Βιβλιογραφία
Αλούρδας Γ. Παναγιώτης (2011), Τα ναυπηγικά χαρακτηριστικά του Θ/Κ Αβέρωφ, στο 100 ΧΡΟΝΙΑ Γ.ΑΒΕΡΩΦ, ΥΙΝ, Αθήνα
Γέροντας Παναγιώτης (2019), ΜΕΘ’ ΟΡΜΗΣ ΑΚΑΘΕΚΤΟΥ Επίτομη Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού 1821-1945, Β’ έκδοση, ΓΕΝ, Αθήνα
Παλούμπης Γιάννης (2011), Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, στο 100 ΧΡΟΝΙΑ Γ.ΑΒΕΡΩΦ, ΥΙΝ, Αθήνα
Σταθάκης Νικόλαος (1987), Θ/Κ ‘Γ. ΑΒΕΡΩΦ’ – ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΘΩΡΗΚΤΟΥ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ, ΓΕΝ, Αθήνα
ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912-13): Τα … – Historical Quest. https://www.historical-quest.
Γαβριήλ Συντομόρου: Ο Μούδρος ως προκεχωρημένο …. https://www.limnosfm100.gr/
Η κατάληψη της Λήμνου από τον ελληνικό στόλο υπό το Ναύαρχο …. https://www.pentapostagma.gr/
Οκτωβρίου 1912…Η απελευθέρωση της Λήμνου…Χρονικό…. https://www.limnosreport.gr/
Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και η Ελληνική Ναυτική Επικράτηση στους …. https://irsthoukydides.gr/o-
Ο στόλος περιπολεί διαρκώς περί τα Δαρδανέλλια αναμένων ματαίως την …. https://www.mixanitouxronou.
[1]ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (1912-13): Τα … – Historical Quest. https://www.historical-quest.
Ειδήσεις Σήμερα:
Ακολουθήστε το LimnosReport.gr - στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις από την Λήμνο το Βόρειο Αιγαίο, όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο.
